De Bol.com anti-vaccinatiesaga: over boekverboden, anti-vaxxers en spierballentaal van het kabinet

We worden overspoeld met alarmerende berichten over een dalende vaccinatiegraad. Deze zou zo erg teruglopen dat de groepsimmuniteit voor bepaalde ziekten in gevaar komt. Daarom heeft staatssecretaris Blokhuis van Volksgezondheid vorig jaar een vaccinatie-alliantie opgericht. Samen met ouders, artsen en deskundigen zet hij in op voorlichting om het belang van vaccinatie duidelijk te maken. Wat dan absoluut niet meehelpt, is dat online verkoopplatform Bol.com allerlei anti-vaccinatieboeken hoog in zijn ranglijstjes aanprijst. Volkskrant heeft onderzocht dat de top-5 zoekresultaten bij de term ‘vaccinatie’ bij Bol.com louter bestaat uit niet-wetenschappelijke boeken die kritisch zijn over vaccinatie. Een ondermijning van alle inspanningen van de afgelopen tijd, vindt Blokhuis. Daarom heeft hij Bol.com opgeroepen de zogenaamde ‘anti-vaxxboeken’ uit de etalage te halen, of misschien zelfs wel helemaal niet meer te verkopen. In reactie gaf Bol.com aan dat het boeken niet vooraf wegens hun inhoud weert. Het is aan de koper om te bepalen wat wel en niet gelezen wordt. Maar – en nu komt het – voor die boeken die volgens de wet niet verkocht mogen worden zegt het verkoopplatform een uitzondering te maken. Hè? Boeken die niet verkocht mogen worden? Maar we hebben in Nederland toch een censuurverbod? Precies dit censuurverbod gooien we altijd in de strijd als het belang van de Nederlandse Grondwet ter discussie staat. Kan de wetgever dan toch zomaar de verkoop van boeken verbieden? En ook als dat mag, is een verbod op anti-vaccinatieboeken dan wel wenselijk? In dit blog een juridische verkenning.

Ja, de verkoop van boeken kan aan banden worden gelegd. De Grondwet kent in artikel 7 een verbod van voorafgaand verlof (censuurverbod), maar dat heeft een beperktere reikwijdte dan we vaak denken. Alleen een maatregel die preventief beperkingen oplegt aan het openbaren (publiceren) van boeken is niet toegestaan. Bij de verkoop van boeken is de publicatiefase echter al afgerond. Dan treedt de fase van het verspreiden in en mogen wel beperkingen worden opgelegd. Een dergelijke beperking kan gevonden worden in artikel 137e Wetboek van Strafrecht (WvSr), dat het ter verspreiding in voorraad hebben van voorwerpen die beledigen of aanzetten tot haat strafbaar stelt. Op basis van dit artikel werd het verkopen van Hitler’s Mein Kampf lange tijd verboden. In 2017 is de Hoge Raad echter ‘omgegaan’. Een Amsterdamse galeriehouder werd ontslagen van alle rechtsvervolging, terwijl vaststond dat hij Mein Kampf verkocht en op de hoogte was van de beledigende en haatzaaiende content van dit boek. Niet omdat rechtsvervolging onverenigbaar was met het recht op vrijheid van meningsuiting in de Grondwet. Wetten mogen immers niet getoetst worden aan de Grondwet (artikel 120 Grondwet). Wel omdat de Hoge Raad meende dat strafvervolging niet door de noodzakelijkheidstoets van het Europees Verdrag voor de Rechten van de Mens (EVRM) kwam. Een strafrechtelijke veroordeling voor het verkopen van Mein Kampf beantwoordde namelijk niet aan een ‘dwingende maatschappelijke behoefte’. De Hoge Raad kende daarbij belang toe aan de omstandigheid dat het boek al op allerlei andere manieren vrijelijk beschikbaar was. Dat klopt. Zeker op het internet is het boek gemakkelijk vindbaar. Wie bij Google de zoekterm ‘Mein Kampf online’ invoert, krijgt meteen een link naar een pdf-bestand. Een strafrechtelijk verbod op de verkoop van dit boek zal dan ook gemakkelijk omzeild kunnen worden.

Net als in de Mein Kampf-uitspraak van de Hoge Raad wordt ook in de jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens (EHRM) veel waarde gehecht aan de effectiviteit van een beperking. Op het moment dat informatie via andere kanalen beschikbaar is, wordt een verbod op verspreiding bijna altijd disproportioneel geacht. Dat gold bijvoorbeeld in de Spycatcher-zaak, waarin een Brits verbod op een perspublicatie onrechtmatig was, omdat de informatie uit deze publicatie in de VS wel vrijelijk toegankelijk was. Ook de inbeslagneming en onttrekking aan het verkeer van het Nederlandse tijdschrift Bluf! kwam de noodzakelijkheidstoets niet door, omdat het blad al illegaal in omloop was. Een en ander geldt helemaal als de informatie al is verspreid op internet. Om deze reden werd een verspreidingsverbod van een boek met daarin gevoelige informatie over de medische conditie van de Franse president Mitterand niet rechtmatig geacht. De effectiviteitskwaal zal ook spelen bij een verbod op de verkoop van anti-vaccinatieboeken door Bol.com. De boeken zijn immers nog wel verkrijgbaar in andere boekhandels en op internet. Het opleggen van een strafrechtelijk verbod aan Bol.com lijkt dan ook geen optie.

Wellicht is dat maar goed ook. Want waar ligt de grens als deze anti-vaccinatie boeken verboden zouden kunnen worden? Gaan we dan alle niet-wetenschappelijk onderbouwde boeken verbieden? Dan zouden ook boeken waarin bijvoorbeeld klimaatverandering wordt ontkend uit het assortiment van Bol.com moeten worden geweerd. Dit gaat verder dan het weren van informatie die overduidelijk aanzet tot haat en oproept tot geweld, zoals het geval was bij Mein Kampf. Hoewel de schadelijke effecten van boeken die klimaatverandering ontkennen of anti-vaccinatieboodschappen verkondigen niet gebagatelliseerd moeten worden, is een boekverbod een paardenmiddel dat pas als ‘last resort’ moet worden ingezet. Het is namelijk een eerste stap richting een verbodsbeleid waarin het kabinet alle haar onwelgevallige boeken kan gaan verbieden. Dat gaat lijnrecht in tegen het uitgangspunt dat de vrijheid van meningsuiting er niet per se is voor plezierige meerderheidsopvattingen, maar juist ook voor die opvattingen die kunnen kwetsen, verontrusten of choqueren. Deze vrijheid mag alleen in uiterste gevallen beperkt worden, bijvoorbeeld als er sprake is van een ‘clear and imminent danger’ voor de samenleving.

Het vorige kabinet leek dat uitgangspunt nog te delen. In reactie op de Duitse NetzDG, een wet die Duitse sociale-mediaplatformen hoge boetes oplegt als zij illegale content niet effectief van hun platforms weren, gaven de toenmalige ministers Plasterk en Blok aan dat het kabinet niet moet ingrijpen in de verspreiding van informatie die misschien wel ongewenst, maar niet strafbaar is. Dat zou de vrijheid van meningsuiting te zeer beknotten. Met de spierballentaal van de staatssecretaris lijkt het huidige kabinet het nu over een andere boeg te gooien. Ik denk echter dat het doeltreffender is om de anti-vaccinatieboodschap met open blik en tegenargumenten tegemoet te treden. Het belemmeren van de verkoop van boeken met een anti-vaccinatieboodschap zal vaccinatieweigeraars slechts sterken in hun overtuiging dat de overheid bewust informatie geheimhoudt over de negatieve effecten van vaccinatie, bijvoorbeeld om de belangen van de farmaceutische industrie te dienen.

Actie van de wetgever is dus niet wenselijk, en bovendien juridisch onhoudbaar. Maar hoe zit het dan met Bol.com? Heeft dit platform zelf een ethische plicht om deze boeken te weren? De dalende vaccinatiegraad lijkt immers wel een heus probleem te worden. Al in 2018 sloeg de Europese Commissie alarm over de groeiende vaccinatie-weerzin in Europa. In Nederland lijken de gevolgen nu nog te overzien, maar een mazelenepidemie ligt op de loer, helemaal als de vaccinatiegraad verder daalt. Dat risico blijkt wel uit de recente mazelenuitbraak in de VS. De meeste besmettingen zijn te vinden binnen de orthodox-joodse gemeenschap. Binnen deze gemeenschap worden veel kinderen niet ingeënt op grond van religieuze redenen.

Verschillende online platformen hebben inmiddels maatregelen aangekondigd. Facebook en YouTube hebben verklaard over te gaan tot het verwijderen van anti-vaccinatie content of deze lager te ranken. Zij beschouwen deze content als desinformatie die bestreden moet worden. Ook het Amerikaanse verkoopplatform Amazon heeft vaccinatiesceptische documentaires van zijn videoservice gehaald. Bol.com lijkt niet van plan in deze trend mee te gaan. Het zegt dat zijn ranglijstjes automatisch worden bepaald door het klik- en zoekgedrag van de koper. Daarbij worden er nu eenmaal meer anti-vaccinatieboeken aangeboden dan boeken die vaccinatie promoten. De wisselwerking tussen vraag en aanbod bepaalt dus de ranglijstjes, precies zoals het een vrije markteconomie betaamt. Het is niet aan Bol.com om daarin te interfereren, aldus het platform. Wellicht dat de online winkel wel wat voelt voor een andere suggestie van Blokhuis: het invoeren van een keurmerk, waarbij niet-wetenschappelijk onderbouwde boeken een vinkje krijgen. Maar dat roept de vraag op: wie gaat dan die vinkjes zetten? Bol.com? Dat zou betekenen dat een privaat platform ons gaat vertellen wat wetenschappelijk onderbouwd is. Dat lijkt mij niet wenselijk. De staatssecretaris dan? Dat riekt naar een verboden voorafgaande stempelmachine door de overheid en dat mag niet. Niet veel kans van slagen dus, deze suggestie.

Het lijkt erop dat de anti-vaccinatieboeken nog wel even door Bol.com verkocht blijven worden. Een expliciet verbod lijkt immers niet haalbaar en het platform heeft zich vooralsnog niet bereid getoond vrijwillig bepaalde boeken te verwijderen. Ook een ‘downgrade’ in de toplijstjes is niet te verwachten. Maar wellicht dat dit verandert als de druk van buitenaf (lees: adverteerders) toeneemt. Dat was immers ook een trigger voor platformen als Facebook en YouTube om in actie te komen. Wat er ook gebeurt, met zijn oproep heeft de staatssecretaris de anti-vaccinatieboeken in ieder geval flink in the picture gezet. Dat zou nog wel eens tot het welbekende Streisand-effect kunnen leiden: hoe meer aandacht wordt gevestigd op het verwijderen van deze boeken, hoe meer mensen nieuwsgierig worden en deze boeken willen lezen. En laat dat nu precies zijn wat het kabinet wil tegengaan. Maar dat terzijde.